Orgel

Instrument

In de H. Nicolaasbasiliek hangt tegen de westmuur een machtig instrument: het drie-klaviers orgel van de beroemde Duitse bouwer Wilhelm Sauer. Dit fraai klinkende rijksmonument met zijn warme grondtonen wordt nog veelvuldig bespeeld tijdens missen, in Choral Evensongs en tijdens concerten – in het bijzonder de jaarlijks terugkerende Amsterdamse Orgelzomer. Het klankkarakter van het Sauer-orgel leent zich bij uitstek voor romantisch en vroegmodern repertoire. Bijvoorbeeld van Max Reger en Joseph Rheinberger.

Historie

Opus 505

Het orgel in de H. Nicolaasbasiliek is opus 505 van Wilhelm Sauer te Frankfurt a/d Oder, één van de belangrijkste 19de-eeuwse Duitse orgelbouwers. Het 30.000 gulden kostende instrument was een geschenk van de parochianen en werd op 12 juni 1889 ingewijd met een plechtig lof en een uitvoering door Jos A. Verheijen, in die tijd een vermaarde Amsterdamse organist.

Eduard van Beinum

De bekendste organist van de Nicolaas was Eduard van Beinum, hij was in de periode 1945-1959 chef-dirigent van het Concertgebouworkest. Hij leerde het vak met het koor en het orgel van de Nicolaasbasiliek, waar hij in 1921 begon als organist/dirigent. Bij zijn allereerste optreden als organist zaaide hij verwarring bij de kerkgangers met een verkeerde inzet in het Credo. Hij had de grootste moeite om de uit volle borst zingende parochie weer in het gareel te krijgen. Later durfde hij het aan om met het koor Palestrina’s zesstemmige Missa Papae Marcelli uit te voeren, evenals de de mis die hij in zijn conservatoriumtijd had geschreven.

Modegevoelig

In 1960 werd het orgel volgens de toen geldende inzichten ontdaan van enkele registers en voorzien van hogere vulstemmen. Het doel was om het instrument beter geschikt te maken voor het spelen van barokmuziek. Die stroming werd toen net herontdekt en al snel populair. Later werden deze ingrepen betreurd: tegenwoordig worden orgels beschouwd als product van een bepaalde stijl die moet worden gerespecteerd. Daardoor ligt het accent bij restaureren nu vaak bij ‘conserveren’. Gelukkig zijn de veranderingen aan het Sauer-orgel beperkt gebleven. Windladen, mechaniek, balgen en het grootste deel van het pijpwerk zijn nog origineel, zodat het oorspronkelijke laatromantische karakter goed bewaard is gebleven.

Laatste restauratie

Eind jaren ’90 is het orgel geheel gerestaureerd door de firma Verschueren. Het binnenwerk werd verwijderd en uit elkaar gehaald. Alle balgen werden opnieuw bekleed met leer, de windladen werden gedemonteerd en schoongemaakt, scheuren werden gedicht. De St. Nicolaasbasiliek had het geluk om een aantal registers aan te kunnen kopen, afkomstig uit een ontmanteld Sauer-orgel in Middelburg. Hierdoor werd het mogelijk om een aantal registers opnieuw te voorzien van origineel Sauer-pijpwerk. Vervolgens werden een aantal andere ontbrekende en verwijderde pijpen teruggevonden bij de firma die de opknapbeurt in 1960 verrichte. Begin 2001 werd begonnen met de opbouw van het instrument in de H. Nicolaasbasiliek, en op Hemelvaartsdag klonk het Sauer-orgel weer feestelijk in de Nicolaas-liturgie.

Registers

Registers van het Sauer-orgel 1889, opus 505

I. Manual, C-f

Principal 16
Principal 8
Flûte Harmonique 8
Viola di Gamba 8
Gedact 8
Octav 4
Rohrflöte 4
Octav 2
Mixtur 5f.
Cornett 3-5f.
Trompete 8

II. Manual (im Schweller)

Bordun 16
Principal 8
Traversflöte 8
Salicional 8
Rohrflöte 8
Octav 4
Flauto Dolce 4
Mixtur 2-4f.
Clarinett 8

III. Manual (im Schweller)

Quintatön 16
Geigenprincipal 8
Concertflöte 8
Lieblich gedact 8
Aeoline 8
Voix céleste 8
Fugara 4
Traversflöte 4
Flautino 2
Trompete 8

Pedal, C-d

Contrabass 16
Principal 16
Subbass 16
Quintbass 12
Offenbass 8
Violoncello 8
Bassflöte 8
Octav 4
Posaune 16
Trompete 8

Coppelungen:

I-II II-III I-III
P-I P-II

Tremulant:

I, III

Combinationen:

Piano, Mezzoforte, Forte, Tutti
Sauer’s Patent Combinationspedal

Barker machines:

I, II & Pedal

Het kistorgel van Henk Klop op het koor, 2012

Gedact 8
Prestant 8
Octaaf 4
Fluit 4
Octaaf 2
uitsluitend houten pijpwerk